موسم حج علاوه بر امور معنوی، یکی از مناسب‏ ترین ایام برای مبادله فرهنگی و انتقال ارزش‏ها در بین مسلمین جهان است و آثار و برکاتی از این راه نصیب اسلام و مسلمین می‏گردد، و سبب رشد و شکوفائی زائران خانه خدا را فراهم می‏نماید.

از سوی دیگر، در حج آموزش عملی فرهنگ برابری و مساوات و اخوت و تعاون و طرد هرگونه تفرق و نفاق داده می‏شود; یعنی به حاجی می‏ آموزند که علی‏ رغم تفاوت‏هایشان در رنگ و پوست و نژاد و زبان و مقام و ثروت، همه در نزد خداوند مساوی هستند. خطبه های پیامبراکرم ‏صلی الله علیه وآله در حجة‏الوداع شاهد روشن و واضح بر این مدعاست که فرمود: از نظر اسلام همه مردم با همه برابرند; عرب بر عجم و عجم بر عرب هیچ فضیلتی ندارد، مگر به ملاک تقوی. . . مسلمان برادر مسلمان است.

و در یک کلمه، بزرگ‏ترین و مهم‏ترین فرهنگی که در ایام حج‏ به حاجی منتقل می‏گردد، فرهنگ توحید خالص ابراهیمی محمدی‏ صلی الله علیه وآله است.

چه چیزی بالاتر و مهم‏تر از فرهنگ جامعه که قوام و حیات جامعه در گرو فرهنگ آن جامعه است. چه منافعی عزیزتر و با ارزش‏تر از منافع فرهنگی، عقیدتی، بلکه آن منافعی که اولا و با لذات با این فریضه الهی و امکنه مقدس تناسب دارد. همه ایمان و ارزش‏های الهی است. که شاهد قوی و گویای آن این است که بعد فرهنگی در جوامع روائی به عنوان یکی از مهم‏ترین علل و فلسفه‏ های حج مطرح شده است.

از سوی دیگر، ایام حج فرصتی است‏ بسیار مناسب برای تبلیغ فرهنگ اصیل اسلام، در میان قشر وسیع و قابل توجهی از مسلمین که از اطراف و اکناف عالم در این نقطه اجتماع کرده ‏اند. و اصولا از مقدمات اولیه حج تعلم بسیاری از مسائل اسلامی است که به نوبه خود به علماء متعهد اسلام امکان می‏دهد تا از استقبال مردم برای تعلیم و ارشاد و نشر فرهنگ غنی اسلام استغناء نمایند.

حج در واقع آموزشگاهی است که هر سال دایر می‏ گردد و مؤسس آن خداوند منان و اساتید آن انبیاء و ائمه معصومین و علماء متعهد اسلام هستند که معارف اصیل و ناب را به کام تشنگانی که از سراسر عالم در این مکان گردهم آمده ‏اند، می ‏ریزند.

بنابراین، ایام حج فرصت‏ بسیار مناسب و استثنایی برای تبلیغ و نشر فرهنگ اصیل اسلام در میان قشر وسیع و قابل توجهی از مسلمین است هم تبلیغ قولی است و هم عملی و هم بررسی مسائل مختلف اسلامی توسط برجسته‏ ترین افراد از نظر علم و تقوی، و هم مبارزه با ریشه‏ های فرهنگ ضدتوحیدی و استعماری و هم خنثی کردن هرگونه توطئه و نقشه‏ های شوم بر علیه اسلام ناب محمدی است. همچنان‏که پیامبراکرم ‏صلی الله علیه وآله در جریان فتح مکه و حجة‏الوداع فرهنگ جاهلیت را عملا و قولا ریشه‏ کن نمود.

نکته دیگری که در بعد فرهنگی حج نمایان است، مسئله پیام ‏رسانی است. حاجی و زائر خانه خدا، علاوه بر این‏که معارف اصیل اسلام و آیات روشن الهی را مشاهده و پیام را دریافت می‏کند ،باید این پیام را به عنوان ره توشه حج‏ با خود به همراه برده و در محیط و شهر و آبادی خود نشر دهند.

همچنان‏که علی‏ بن موسی‏ الرضاعلیه السلام در ضمن بیان علل و فلسفه حج فرمودند: در حج، تفقه و آشنایی با دین و گسترش فرهنگ اهل‏ بیت ‏به تمام نقاط جهان نهفته است: "مع مافیه من التفقه و نقل‏ الاخبار الی کل صفغ و ناحیة"

یعنی در حج هم پیام‏ گیری است هم پیام رسانی و در واقع بهترین و مؤثرترین رسانه گروهی جامعه اسلامی است. نعمت‏ به ره‏برداری از معارف و فرهنگ ناب محمدی در مراسم حج اختصاص به مسلمین که توفیق حضور دارند ندارد بلکه آن‏ها موظفند این فرهنگ را به عنوان بهترین سوغاتی با خود برده و در منطقه خود نشر دهند و بدین‏ وسیله نقش فرهنگی حج‏ با توجه به تکرار آن در هر سال، ابعاد گسترده ‏تری پیدا می‏ کند و در نهایت عامل قوی برای تقویت دین و ضامنی جاودانه برای فرهنگ اصیل اسلام خواهد بود .

بنابراین، یکی از اهداف و ابعاد عالیه حج، آشنایی بیش‏تر و عمیق‏ تر مردم با مسائل اسلامی و انتقال اخبار و پیام ‏های حج‏ به سراسر عالم است. حج آموزش چند روزه است‏ برای آماده‏ سازی فرد در پهنه زندگی، حج تابلویی از تمام فداکاری‏های قهرمان توحید و پیامبراکرم‏ صلی الله علیه وآله است که با دیدن صحنه و امکنه تبلیغ می‏ شوند، پیام می‏گیرند، سپس به سراسر عالم نشر می‏ دهند حج ‏یک دانشگاه و دانشسرای عالی فرهنگی است که فرهنگ خودسازی، امنیت، عدالت اجتماعی، ایثار، مقاومت، نظم و انضباط، اتحاد و مساوات و. . . به حاجی تعلیم داده می‏شود.

حضرت امام خمینی ‏قدس سره احیاگر حج ابراهیمی درباره بعد فرهنگی حج فرمودند: «حج کانون معارف الهی است. حج‏ بسان قرآن است که همه از آن بهره‏مند می‏گردند ولی اندیشمندان و غواصان و دردآشنایان امت اسلامی اگر دل به دریای معارف آن بزنند و از نزدیک شدن و فرو رفتن در احکام و سیاست‏های اجتماعی آن نترسند از صدف این دریای گوهرهای هدایت و رشد و حکمت و آزادگی را بیش‏تر صید خواهند نمود و از زلال حکمت و معرفت آن تا ابد سیراب خواهند گشت ولی چه باید کرد و این غم بزرگ را به کجا باید برد که حج‏ بسان قرآن مهجور گردیده است و به همان اندازه‏ای که آن کتاب زندگی و کمال و جمال در حجاب‏های خود ساخته ما پنهان شده است و این گنجینه اسرار آفرینش در دل خروارها خاک کج ‏فکری‏های ما دفن و پنهان گردیده است. . . »