خمس با نظارت عالم‌ترین، محبوب‌ترین و با تقواترین فرد که با تحقیق انتخاب شده است یعنی فقیه عادل مصرف می‌شود؛ برخلاف مالیات که این‌گونه نیست .
در پرداخت خمس آزادی عمل وجود دارد؛ برخلاف مالیات که پرداخت آن، الزامی است و پرداخت نکردن آن، مجازات دنیوی به دنبال دارد.
تاریخچه خمس به صدر اسلام می‌رسد و از زمان رسول خدا(ص) این عمل حسنه وجود داشته است. پیامبر اسلام (ص) و امیرالمؤمنین (ع) که در رأس حکومت قرار داشتند، مردم را به پرداخت خمس تشویق می‌کردند و از آنها خمس دریافت می‌کردند
تمام ائمه (ع) بر وجوب خمس تأکید داشته و نمایندگان ویژه‌ای برای جمع‌آوری و مصرف آن گمارده بودند.
در زمان امام جعفر صادق(ع) و امام محمد باقر(ع) شیعیان در شرایط سختی به سر می‌بردند و این دو بزرگوار با جمع‌آوری خمس آنها را بین شیعیان مستمند تقسیم می‌کردند.
مراجع تقلید در هر عصری نمایندگان عام آن حضرت هستند، پیامبر اکرم(ص) همانگونه که برای زکات مأمور می‌فرستادند، برای وصول خمس نیز مأمور اعزام می‌کردند، نبی مکرم اسلام (ص)، حضرت علی (ع) را برای جمع آوری خمس به یمن فرستادند.
اگر در بین اهل سنت پرداخت خمس مطرح نیست، این جنبه سیاسی است، چراکه با سیاست‌های حکومت بعد از پیامبر منافات داشت و این خمس باید به اولاد پیامبر داده می‌شد. مهم‌ترین دلیل بحث درباره خمس را آیه قرآن است.
در آیه شریف قرآن آمده است: یک‌پنجم غنائم و سود آن متعلق به خدا و رسول او است که منظور از غنائم براساس معنای وسیع آن و براساس روایات بسیار که از طریق شیعه نقل شده است، هرگونه درآمد که از طریق تجارت، کشاورزی، دامداری، باغداری و ... به دست آید، بر آن خمس تعلق می‌گیرد
به نقل از امام جعفر صادق(ع) گفت:«سوگند به خدا، غنیمت فایده‌ای است که روز به روز عاید انسان می‌شود»خمس را باید از درآمد روزانه پرداخت و تعیین سال ارفاق است.
یکی از تکالیف اقتصادی مسلمانان، پرداختن (خمس) است؛ خمس در لغت به معنای (یک پنجم) و در اصطلاح فقه عبارت از یک پنجم از درآمد و غنیمت است که باید طبق شرایط خاصی پرداخت شود.
موارد وجوب خمس عبارت است از: منفعت کسب، معدن، گنج، مال حلال مخلوط به حرام، جواهری که به واسطه غوّاصی به دست آید، غنیمت جنگی و زمینی که کافر ذمّی از مسلمانان بخرد. اینک توضیح موارد یاد شده.
منظور از (منفعت کسب) کلیه درآمدهای حاصل از تجارت، صنعت و دیگر کسب‌هاست و چنانچه این درآمدها اگرچه به واسطه قناعت کردن از (مخارج سال) انسان و خانواده‌اش زیاد بیاید باید خمس آن را بپردازد.
مخارج سال (مؤونه): مخارج سال عبارت از تمام چیزهایی است که در بین سال به مصرف خوراک، پوشاک، اثاثیه منزل، خرید منزل، عروسی، جهیزیه دختر، زیارت، نذر و کفّاره می‌رساند و نیز مالی را که به کسی می‌بخشد یا جایزه می‌دهد و... درصورتی که از شأن او زیاد نباشد و زیاده‌روی هم نکرده باشد.
سال خمسی: انسان باید پس از گذشت یک سال از اوّلین درآمدی که به دست آورده است، خمس مازاد بر مخارج سال گذشته را بپردازد. بنابراین در محاسبه خمس، ابتدای سال، اولین درآمد و پایان آن گذشتن یک سال شمسی یا قمری از آن تاریخ است. پس ابتدای سال برای کشاورز، اولین محصولی است که برداشت می‌کند، برای کارمند، اولین حقوقی است که دریافت می‌کند، برای کارگر، اولین مزدی است که می‌گیرد و برای مغازه‌دار اولین معامله‌ای است که انجام می‌دهد.
به اموال و درآمدهای ذیل خمس تعلق نمی‌گیرد:
1- ارث.
2- هدیه، چشم روشنی و عیدی، حتی عیدی و پاداش دولت به کارمندان.
3- مهریه بانوان.
4- وام و قرض
5- پولی که به عنوان امانت نزد انسان باشد.
6- مالی که فقرا به عنوان خمس، زکات و صدقه می‌گیرند.
7- مالی که خمس آن داده شده است.
- احکام منفعت کسب
1- منزل مسکونی : خانه ملکی مورد نیاز که با پول مخمّس یا درآمد کسب و حقوقی که سال بر آن نگذشته خریداری شود، خمس ندارد، ولی اگر با پولی که سال بر آن گذشته بدون دادن خمس خریده شود باید خمس آن را بدهد. چنانچه خانه کسی فراتر از شأن او باشد مقدار زاید بر شأن باید تخمیس شود.
اگر کسی منزل مسکونی خود را که با درآمد کسب یا حقوق مخمّس تهیه کرده، بفروشد، پولِ آن خمس ندارد هرچند قیمت آن ترقی کرده باشد و چنانچه از درآمد کسب یا حقوق غیر مخمّس تهیه کرده است هر چند از مؤونه باشد، تمام پول فروش آن فوری و بدون مراعات سال خمس دارد.
2- لوازم خانگی : اثاثیه منزل از قبیل یخچال، تلویزیون، فرش و... که از درآمد بین سال تهیه شده، درصورتی که مورد نیاز و مطابق شأن فرد باشد، خمس ندارد؛ از این رو، می‌توان گفت میزان در معاف بودن و نبودن از پرداخت خمس، نیاز فعلی و عرفی و مراعات شأن است و چنانچه کسی در حد شأن خود وسائل مورد نیاز در زندگی خویش را بخرد، هر چند به دلایلی نتواند از آن استفاده کند و سال بر آن بگذرد، خمس ندارد.
به راین اساس، اگر کسی اثاثیه‌ای برای منزل خریده و نیازش از آن برطرف شود واجب است خمس آن را بپردازد؛ مثل آنکه یخچال بزرگ‌تری بخرد و به یخچال قبلی نیاز نداشته باشد.
وظیفه کسی که از اوّلِ تکلیف خمس نداده، این است که اگر از منافع کسب :
1- وسائل غیر مورد نیاز خریده و یک سال از خرید آن گذشته، باید خمس آن را بدهد.
2- وسائل مورد نیاز و مطابق شأن خود خریده :
الف اگر بداند آنها را در بین سالی که فایده برده خریده، لازم نیست خمس آنها را بدهد.
ب- اگر نداند که در بین سال خریده، یا بعد از تمام شدن سال، بنابر احتیاط واجب باید با حاکم شرع مصالحه کند.
سئوال 1- افرادی هستند که خمس بدهکار بوده و تاکنون نداده‌اند و حالا نمی‌توانند بدهند یا خیلی به رایشان مشکل است، تکلیف چیست ؟
جواب:: بدهی را، گرچه به تدریج باید ادا کنند و اگر تمکّن ندارند منتظر تمکّن شوند و بدون پرداخت بدهی برائت حاصل نمی‌شود.
سئوال 2- کسانی که اصلاً خمس نداده و نمی‌دهند وظیفه همسایه و خانواده آنها چیست ؟
جواب: با رعایت شرایط امر به معروف، او را امر به معروف نمایند و مالی را که علم دارند متعلّق خمس بوده و خمس آن را ادا نکرده نمی‌توانند تصرف کنند.
- پیامدهای ندادن خمس
1- عدم جواز تصرف در مال خمس نداده :
تا انسان خمس مال را ندهد نمی‌تواند در آن تصرف کند؛ یعنی غذایی که در آن خمس باشد نمی‌تواند بخورد و با پولی که خمس آن را نداده، نمی‌تواند چیزی بخرد.
اگر با پولی که خمس آن را نداده است، خانه بخرد، تصرف او در آن خانه حرام و نماز خواندن در آن نیز باطل است.
2- بطلان معامله به مقداری که خمس نداده :
اگر با پول خمس نداده خرید و فروش کند، آن معامله باطل است.
3- بطلان عبادت :
نماز خواندن روی فرشی که متعلّق خمس یا زکات باشد، باطل است.
اگر با عین پولی که خمس و زکات آن را نداده لباس بخرد، نماز خواندن در آن لباس باطل است.
اگر آبِ غسل، مباح نباشد، غسل باطل است.
4- عدم حصول ملکیت :
اگر چیزی را که خمس آن داده نشده، به کسی ببخشد، آن چیز مال او نمی‌شود.
- مصرف خمس
خمس در درجه اوّل از آنِ خداست که در نظام حکومتی الهی در اختیار مقام رسالت و امامت قرار می‌گیرد و در زمان غیبت به ولی فقیه، مجتهد جامع الشرایط، عالم باللّه و امین بر حلال و حرام الهی سپرده می‌شود، تا در راه مصالح مسلمانان، توسعه و ترویج فرهنگ و معارف اسلامی، تبلیغات، ایجاد سازمان‌های دفاعی و غیره مصرف کند.
توضیح اینکه خمس به شش سهم تقسیم می‌شود: سه سهم آن برای خداوند متعال، پیامبر اکرم (ص) و امام (ع) است که در حال حاضر به امام زمان (ع) اختصاص دارد و سه سهم دیگر برای یتیمان، مساکین و در سفر درماندگان از ساداتی که از طرف پدر به عبدالمطلب منتسب هستند، می‌باشد.
از سه قسم اول به (سهم امام) یاد می‌شود که در این زمان باید به مجتهد جامع الشرایط بدهند یا به مصرفی که او اجازه می‌دهد برسانند. از سه قسم دوم نیز به عنوان (سهم سادات) یاد می‌شود که امر آن با حاکم است و باید آن را به مجتهد جامع الشرایط تسلیم کنند و یا با اذن او به سید فقیر، یا سید یتیم یا به سیدی که در سفر درمانده شده بدهند.
- شرایط مستحقّان خمس
شرایط استحقاق خمس عبارتند از:
1- ایمان
2- فقیر بودن (در غیر ابن سبیل)
3- واجب النفقه نبودن
4- متجاهر به گناه کبیره نبودن
5- صرف معصیت نکردن
6- سیّد بودن (یعنی از طرف پدر به عبدالمطلب برسد).
سئوال1: عده‌ای از مقلّدان حضرت امام گمان کرده‌اند که می‌توانند خمس مال را به سادات محلّ که فقیرند پرداخت نمایند؛ لذا خمس را به آنها می‌دهند؛ بعضی می‌گویند: باید این پول‌ها از سیّد پس گرفته شود، آیا صحیح است یا خیر؟
جواب:: لازم نیست پس بگیرند و با تعیین مقدار، تحصیل اجازه کنند.
سئوال2- در یک محل، سیّد فقیری وجود دارد که از روی حیا و عفاف، ابراز فقر نمی‌کند و اگر هم بگویند خمس است، قبول نمی‌کند، آیا می‌شود از بابت هدیه چیزی به او داد؟
جواب:: می‌توانند خمس را به عنوان هدیه به او بپردازند.
سئوال3- آیا خمس و سهم امام را می‌توان به حساب‌هایی که به منظور کارهای عام المنفعه اعلام شده است واریز نمود و در هر کار خیر دیگری مطابق دلخواه مصرف کرد؟
جواب:: باید خمس و سهم امام را به مرجع تقلید یا وکیل مسلّم الوکاله او بدهند یا طبق اجازه ایشان مصرف شود.
